ZACHOWEK

Data publikacji: 2021-08-04

 Już na wstępie pragnę podkreślić, że instytucja ta tylko z pozoru wydaje się mało skomplikowana. W rzeczywistości niemal każda sprawa o zachowek wymaga dokładnej analizy sytuacji prawnej, w której znalazła się osoba pominięta przy spadkobraniu.

Czym właściwie jest zachowek? Najprościej ujmując jest to uprawnienie przysługujące najbliższym zmarłego, którzy zostali przez niego pominięci w testamencie, a którzy dziedziczyliby po nim, gdyby zmarły nie pozostawił po sobie testamentu (czyli w sytuacji gdy doszłoby do dziedziczenia z ustawy). Uprawnienie to daje możliwość dochodzenia od spadkobierców kwoty pieniężnej, która ma częściowo zrekompensować udział w spadku najbliższych spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie. Można zatem wskazać, że instytucja zachowku pełni funkcję ochronną najbliższych zmarłego przed pominięciem ich przy spadkobraniu.

W tym miejscu warto wskazać, kto jest uprawniony do zachowku. Ustawodawca w kodeksie cywilnym uregulował zamknięty krąg osób uprawnionych, mianowicie uprawnieni są wyłącznie zstępni zmarłego (dzieci, wnuki), małżonek zmarłego i rodzice zmarłego. Należy wyraźnie podkreślić, że nie zawsze ww. osoby są uprawnione do zachowku. W pierwszej kolejności należy przeanalizować stan faktyczny sprawy i sprawdzić czy w danej sprawie ww. osoby dziedziczyłyby spadek z mocy ustawy. Pamiętać należy, że również przy instytucji zachowku obowiązują zasady dotyczące kręgów spadkowych, które mówią o kolejności dziedziczenia. Najprościej obrazując powyższe polegać będę na następującym przykładzie: jeśli zmarły przekazał cały swój majątek przyjacielowi, a posiadał dwoje żyjących dorosłych dzieci oraz swoich rodziców, to jedynymi uprawnionymi do zachowku od przyjaciela spadkodawcy będą dzieci spadkodawcy (przyjmując, że małżonek zmarłego również nie żyje), bowiem to oni w pierwszej kolejności odziedziczyliby spadek z mocy ustawy przed rodzicami spadkodawcy. Warto podkreślić, że dopuszczalne jest również dochodzenia zapłaty zachowku przez osoby, które dziedziczyły po zmarłym w drodze testamentu, jednak majątek przez nich odziedziczony nie wyczerpuje wartości jaką uzyskaliby z tytułu zachowku.

Wyjaśnienia wymaga także ile wynosi należny zachowek. Punktem wyjścia jest tutaj dziedziczenie ustawowe, którego przepisy określają w jakim ułamku dany krewny zmarłego dziedziczy po nim spadek. Zachowek uprawnia do zapłaty kwoty pieniężnej odpowiadającej albo ½ albo 2/3 ułamku wynikającego z dziedziczenia ustawowego. Powyższe prowadzi do oczywistego wniosku, że przysługujący zachowek w kontekście majątkowym jest zawsze mniejszy niż udział jaki miałby w spadku pominięty krewny. Wracając do wskazanego powyżej przykładu każde z dzieci spadkodawcy mogłoby dochodzić ½ swojego udziału, a zatem każde z nich mogłoby wystąpić o zapłatę ¼ całościowej wartości spadku. Wyjaśnić należy, że jeśli pominięty w testamencie krewny jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy, to przysługuje mu roszczenie o zapłatę 2/3 wartości spadku jaki odziedziczyłby w drodze ustawy, pozostałym pominiętym krewnym przysługuje roszczenie o zapłatę ½ wartości spadku jaki odziedziczyliby w drodze ustawy.

Czy powództwo o zapłatę zachowku przedawnia się? Niestety tak, osoby pominięte przez spadkodawcę w testamencie mogę wystąpić z powództwem w terminie 5 lat od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy), a dla spadkobierców testamentowych 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Po upływie ww. terminów dochodzenie zapłaty zachowku na drodze sądowej jest niemożliwe.

W kwestii sposobu dochodzenia zapłaty zachowku należy wskazać dwie możliwe drogi, droga polubowna i droga sądowa. Uprawniony do zachowku może porozumieć się ze spadkobiercami w kwestii należnego mu zachowku, wówczas w drodze ugody, strony określają składniki należące do masy spadkowej i ich wartość, następnie po otrzymaniu należnego zachowku, uprawniony zrzeka się dalszego dochodzenia tego roszczenia. Droga sądowa jest znacznie dłuższa i kosztowna, mianowicie powództwo o zachowek wytacza się przed sądem właściwym dla ostatniego miejsca pobytu spadkodawcy, a jeśli nie da się go ustalić, to według miejsca położenia majątku lub znacznej jego części. Opłata od pozwu wynosi 5% wartości dochodzonego zachowku. Postępowanie sądowe o zachowek co do zasady cechuje się znaczną absorpcją czasową i znacznymi kosztami, mianowicie strony pozostające w sporze nie tylko co do zasadności roszczenia o zachowek, ale również co do masy spadkowej, są zmuszone powołać chociażby biegłego rzeczoznawcę, który wyceni wartość spadku, a to wiąże się z nieuniknionymi kosztami.

Tak jak wspomniano na wstępnie niniejszego artykułu, zachowek jest instytucją prawną znacznie bardziej złożoną wymagającą szczegółowej analizy stanu faktycznego sprawy, już chociażby ocena zasadności roszczenia o zachowek, gdzie pełnomocnik musi uzyskać informacje od Klienta o rozrządzeniach majątkowych spadkodawcy jakich dokonał jeszcze za życia, a następnie oszacowania czy dokonane przez spadkodawcę darowizny czy zapisy windykacyjne na rzecz Klienta wyczerpały jego roszczenie o zachowek oraz uwzględnienie równie istotnych kwestii jak wydziedziczenie czy niegodność dziedziczenia sprawia, że w przy sprawach spadkowych, w tym o zapłatę zachowku rozsądna, a wręcz konieczna jest konsultacja z profesjonalnym pełnomocnikiem.